Selasa, 20 April 2010
vakum lama banget
Kamis, 30 Juli 2009
Cepet, Slamet, Ora Klelat-klelet
ORA beda karo swasana ing dalan-dalan gedhe jero kutha, ing jagading politik uga kabeh padha ketok kesusu olehe lumaku. Kabeh padha rebut dhisik. Kabeh padha kepengin ana ngarep dhewe. Sing penting cepet, nganti sok-sok lali menawa apa wae iku temene kudu nganggo wewaton, kanthi irama, lan angon wektu.
Jagad unen-unen temene wis kebak dening pamrayoga supaya samubarang tumindak tansah ora ninggal ing pangati-ati. Sing penting slamet lan ketekan sedyane. Nanging jroning swasana sing saya cepet owah-owahane, ing kahanan sing sok-sok sarwa ora bisa dipesthekake, apa isih relevan unen-unen kayadene ‘’alon-alon waton kelakon’’?
Ing jagad pewayangan, Baladewa kerep digambarake minangka ratu sing srogal-srogol, samubarang tumindak kudu sarwa cepet. Nanging ya kuwi, saking srogal-srogol lan cepete, sok-sok dadi kecepetan lan kurang ing petung. Titik kelemahan mangkono iku sing banjur dimanfaatake dening rayine, Prabu Kresna sing jejer minangka botohe Kresna. Baladewa diapusi, dikon tapa ing Grojogan Sewu sasuwene Bratayuda. Pamrihe, ratu Mandura iku ora ngrewangi Kurawa, saora-orane ora ngrusuhi skenario sing wis dirancang dening Kresna.
Senajan ora nganti fatal akibat saka tindak-tanduke sing sarwa cepet, sok-sok luput uga patrape Baladewa. Semonoa, Baladewa tetep dadi werna liya sing ngregengake jagad pewayangan.
Ing lakon ketoprak, Arya Penangsang bisa dadi gambarane kebat kliwat. Jroning memungsuhan karo Sultan Hadiwijaya saka Pajang, Arya Jipang iki katon banget olehe kepengin cepet-cepet ngrampungake perkara. Marang gurune, Sunan Kudus, dheweke nyuwun tulung maeka marang mungsuh bebuyutane.
Jroning musyawarah ing Panti Kudus, Sunan Kudus nyiyapake kursi khusus kanggo Hadiwijaya. Kursi mau wis dirajah sadurunge. Kanthi mengkono, sing nglungguhi kursi mau bakal apes, bakal ilang kekuwatane.
Nanging Hadiwijaya, kanthi diampingi-ampingi Pemanahan, orang kurang ing kaprayitnan. Nalika dimanggakake supaya lungguh ing kursi sing wis dicepakake, dheweke nulak alus. Pungkasane, malah Arya Penangsang dhewe sing nglungguhi.
Ing kono, wong loro mau malah padudon, padha ngagakake kerise dhewe-dhewe. Sunan Kudus sing mrepegi banjur nyapih, nyekeli tangane Hadiwijaya kanthi ngucap, ‘’Rangkakna!’’
Kuwi jarene pralampita amrih Arya Jipang ngrangkakake keris menyang awake Hadiwijaya. Nanging ora mengkono panampane Penangsang. Keris dirangkakake.
Nalika campuh perang Jipang-Pajang, Arya Jipang uga wis diwanti-wanti supaya luwih sabar, aja nganti nyabrang Bengawan Sore. Nanging dhasare watak wantune sarwa grusa-grusu, Penangsang lali marang petung, satemah nemahi tiwas perang mungsuh putra angkate Hadiwijaya, Senapati.
Kebat Ora Kliwat
Jroning khazanah unen-unen Jawa, kejaba ‘’alon-alon waton kelakon’’, uga ana ‘’kebat kliwat, gancang pincang’’. Semangate padha, padha-padha nengenake tumindak sing luwih sareh, yaiku sakabehing tumindak kudu ditimbang lan dilimbang, ditinting lan ditanting mungguh tuna lan bathine.
Nanging apa sing sarwa cepet iku mesthi bakal nuwuhake kapitunan? Apa sing cekat-ceket iku mesthi ora mikolehi? Mengko dhisik.
Wisanggeni contone. Kejaba tegas, putrane Arjuna iku tumindak sarwa cepet lan pas, luwih-luwih kanggo njaga utuhing bangsa. Wisanggeni uga ora tau mangu-mangu. Upama ora ana Wisanggeni, bokmenawa tlatah Banakeling, Widarakandhang, lan Tunggarana durung manunggal jroning bedhamen. Mangka, sadurunge tansah ora ana kerampungane.
Saka babon Ramayana, Rama digambarake ora enggal tumindak sanajan Sita wis suwe ana jroning cengkeremane Rahwana. Tujune ana Sugriwa lan bala wanara liyane sing tansah cukat, ceket, trampil, trengginas jroning tandang grayang.
Semono uga Arjunasasra, sing jan-jane uga ora beda karo Sumantri. Loro-lorone dianggep padha kasil nindakake pakaryane dhewe-dhewe. Kamangka, ora! Dudu Sumantri, apamaneh Arjunasasra, nanging Sukasrana. Sukasrana sing ‘’pasang badan’’ nalika Sumantri dadi duta pamungkase ratu Maospati mboyongi Dewi Citrawati. Sukasrana uga sing kelakon muter Taman Sriwedari nalika Sumantri, uga Arjunasasra, isih mikar-mikir piye carane minangkani pamundhute sang dyah ayu mau.
Ya, Sukasrana lan uga para wanara wis tumandang cepet jroning kaanan krusial, kahanan sing mbutuhake apa-apa kudu ditindakake kanthi cekat-ceket, ora klelat-klelet.
Pancen, apa-apa iku ana wektune sahingga ora perlu nggege mangsa. Nanging ora banjur mung angon wektu, yen kuwi uga mung mujudake sikap pasif utawa malah thenguk-thenguk ngarep-arep nemu kethuk.
Dalan rupak aja nganti kedhisikan! Iku sing sok-sok ndadekake luwih padha milih dalan sidhatan, merga luwih cepet tekane, senajan sing mengkono iku sok-sok nyebal. Nanging ing kono uga satemene dumunung kreativitas, saliyane kuwanen —klebu wani nanggung risiko.
Ewasemono, aja banjur gumampang, mundhak katunjang-tunjang. Ora kesusu yen mung bakal kleru. Aja nganti kebat kliwat sarta gancang nanging temahan pincang. Sing bener lan pener, mesthi wae kebat nanging ora kliwat, gancang nanging ora pincang. Ora klelat-klelet, nanging slamet. Merga ya slamet, rahayu, iku tujuan sing luhur dhewe.
Sareh dimen pikoleh iku ora banjur nguler kambang, satitahe wae. Merga yen lakune alon-alon, kapan bakal kelakone. Ora mung merga wedi kelancangan, merga yen ngugemi pituture Sasrakartana, piye bisane rikat tan nglancangi. Utawa maneh, ora perlu ditunggu nanging dienteni karo mlaku.
Crita saka Babad Tanah Jawi kaya-kaya bisa dadi kaca benggala. Wahyuning praja, tumrap Ki Ageng Giring, temene wis kari dipuluk. Emane, klapa degan minangka wadhage wahyu ora enggal-enggal diombe, nanging malah didokok ana paga. Marang sing wedok, dheweke uga wanti-wanti supaya degan mau direksa. Ki Ageng Giring nduwe panemu, ‘’ngombe degan’’ iku uga kudu ngenteni sangat sing pas, angon wektu, ora perlu kesusu lan grusa-grusu.
Sajake Ki Ageng lali, manawa sing ngoyak tumuruning wahyu ora mung dheweke. Pemanahan sing pancen sarwa cekat-ceket nanging tansah kebak ing petung, ndilalahe mampir ing omahe Ki Ageng. Dhasar ngelak, degan diombe, nganti entek. Wahyu keprabon nyarira tunggal ing anggane Pemanahan. Ki Ageng mung bisa ngemut driji. (35)
Nata Praja Rasa Kawula
NATA praja iku ora mung angger mrentah. Ora mung nglungguhi kursi lan nindakake jejibahane minangka kang wenang murba lan misesa kanthi sakabehing panguwasane. Nata iku temene bisa nampa lan ngreksa sakabehe, embuh (kang dianggep) ala, embuh (kang dianggep) apik. Bisa nata praja ye bisa ”njaga praja”.
Kasil mbabad Alas Glagahwangi, Raden Kusen ngedegake kadipaten anyar, Kadipaten Bintara. Adipati Natapraja sesebutane.
Sinengkuyung dening para ulama, mligine Wali Sanga, Natapraja kasil nggawa Bintara dadi praja anyar sing katon kencar-kencar. Wilayahe saya suwe saya jembar. Dhuwur kukuse, adoh kuncarane.
Suwene-suwe, ora mung dadi kadipaten, Bintara manjilma dadi keraton anyar. Kesultanan arane. Dene sing ngratoni nganggo sesebutan sultan, Sultan Fatah Jimbunningrat.
Fatah pranyata bisa nata praja, bisa gawe fondasi kang pengkuh tumrap negarane, negara anyar kang sadurunge mung dadi reh-rehane Majapait. Majapait, sing sekawit dadi tuk lajere, ditinggalake, kapara diperangi saengga ambruk. Sejarah khas Jawa nyathet ambruke negara Nusantara II iku kanthi sengkalan ”sirna ilang kertaning bumi” utawa 1400 taun Jawa.
Temene, Majapait meh wae ambruk nalika periode II dinasti bumi Tarik iku diregem dening Kalagemet. Sadurunge pancen wis bisa dietung manawa putrane Wijaya iku ora nduwe kapabilitas minangka raja. Ora mung tandang grayange sing tansah klelat-klelet, jumbuh karo jenenge, nanging uga nduwe watak sing kurang becik tumrap pemimpin: cegok aten lan nggugu karepe dhewe, kepara duwe watek sapa sira sapa ingsun.
Kalagemet sing ora liya ya Jayanegara iku pranyata gagal nata praja. Siji baka siji sakagurune Majapait methal, kepara banjur merong kampuh jingga. Ora tambah bala nanging malah saya tambah mungsuh. Klebu satru munggwing cangklakan. Klimaks-e, Jayanegara diperjaya dening abdine dhewe nalika sang raja gerah.
Gagale Jayanegara ora mung merga ora bisa nata praja, momong para kawula lan ngesuhi para nayaka, nanging uga ora kuwawa njaga praja. Jayanegara, sing kudune dadi payung agung tumrap para sentana lan kulawarga minangka intine praja, malah ngrusak prajane dhewe. Jayanegara gagal njaga prajane.
Njaga Praja
”Njaga praja” minangka pratelan idiomatik ngemu teges ora mung njaga praja supaya aman lan tentrem. Luwih saka iku, njaga praja uga ateges bisa nampa marang sakabehing kekurangan sing ana lan bisa mengku kekurangan mau. Kekurangan sing ana ora malah dibabar marang liyan, nanging cukup ”dingerteni dhewe”. Saliyane iku, kabeh tindak tanduke, muna-muni, uga tansah njunjung drajat marang awake dhewe, kulawargane, munggahe marang negarane.
Senajan kasil nata praja, Patah uga kegolong ora bisa njaga praja. Minangka putra, mestine dheweke bisa ”mikul dhuwur endhem jero” marang Brawijaya. Nanging dheweke malah ora. Bebasan ngemut gula, krasa legi dileg sapabrik-pabrike. Merga rumangsa sentosa jalaran disengkuyung dening para wali, Fatah malah merangi bapake dhewe kanthi maneka pawadan. Fatah sing nyengkakake Brawiaya lengser keprabon. Saora-orane iku sing dicritakake ing Babad Tanah Jawi.
Bali marang nata praja. Nata iku temene mernata supaya tumata. Kahanan sing maone pating blengkrah, pating slebar, utawa kocar-kacir, malih dadi tumata. Ora kosokbaline.
Nata ora mung ngerehake, utawa dadi pangreh praja, nanging uga among sahingga bisaa dadi pamong praja. Sawijining pamong iku ora mung bisa mrentah, ora mung dhawuh dangu, duka, utawa drana wae. Nanging kanthi spirit pamong, dheweke kudu tansah bisa nindakake gegebengan kaya kang diajarake dening Ki Hajar Dewantara: ing ngarsa sung tuladha, ing madya mangun karsa, lan tut wuri andayani.
Unen-unen iki pancen klise lan wis disumurupi dening wong akeh. Ewasemono, durung karuwanyen padha kelingan tegese. Mula ora ana eleke manawa perlu dielingake manawa sacara harfiah sesanti mau ngemu teges ing ngarep menehi conto, ing tengah mbangun tekad utawa karep, lan sing ana ing buri tansah nyengkuyung.
Nanging luwih saka kuwi kabeh, bola-bali manut panemune Ki Hajar, pemimpin lan mimpin iku yektine kawicaksanan (wisdom). Mula arepa kepriye cak-cakane, kudu tansah linambaran kawicaksanan mau, amrih ora dadi otoriter nanging dadine demokratis.
Banjur ing ngendi dununge panata praja iku? Ora kudu ana ngarep terus senajan pancen jejer minangka pengarep. Sebab yen ana ngarep terus sok-sok lali piye rasane yen ana tengah, apamaneh ana buri. Mula wong kang lagi nata praja iku kudune ya bisa manjing ajur-ajer senajan ora kudu mancala putra mancala putri.
Astabrata
Kanthi mangkono, wis samesthine manawa saben pamong praja nalika nata praja kudu tansah nindakake astabrata, laku wolu. Iku mono, ing jagad pewayangan, mujudake ajarane Rama marang Destarata nalika arep nglenggahi dhampar keprabon negara Ayodya utawa Begawan Kesawasidi marang Arjuna ing lakon Makutharama.
Sepisan, ngenut lakune srengenge. Lire, nduwe sipat panas, kebak energi, lan aweh dayaning urip. Loro, lakune rembulan sing nduwe wujud endah lan asung pepadhang nalikane peteng.
Telu, lakune lintang. Lire, darbe wujud endah, dadi rerenggan nalikane wengi sepi, lan bisa dadi pandoming keblat. Papat, lakune angin. Angin mono nduwe sipat ngisi saben papan kothong senadyan papan mau rempit dikaya napa. Lima, lakune mendhung. Katone ireng medeni, nanging yen wis tumurun dadi udan bakal nelesi lan nguripi saben tethukulan.
Nem, lakune geni. Geni mono jejeg lan saguh mbakar apa wae. Tegese, ora emban cinde emban siladan nanging ngadeg jejeg kanthi adil. Pitu, lakune samodra kang nduwe sipat jembar tan wangenan lan nampa apa wae. Lire, jembar wawasane lan bisa nampa apa wae kanthi ”dhadha kang jembar”.
Dene kang pungkasan, lakune bumi kang duwe watak sentosa lan suci. Mula pamong praja iku sabisa-isa kudu sentosa lair-batine nanging uga ora wigah-wigih nglunturake nugraha marang sapa wae kang duwe lelabuhan. Persis karo unen-unen ìsapa nandur ngundhuhî.
Sepisan maneh, kanthi ngenut laku wolu mau, istingarah pemimpin bakal kasil mbangun kawicaksanan kanggo nata praja lan uga njaga prajane dhewe. Ora mung bisa nuntut anane manungaling kawula-gusti, nanging uga manunggaling gusti ing rasane kawula. Utawa, dadi panguwasa sing kumawula, dudu kawula sing kumawasa, apamaneh mendem kuwasa.
